تعريف تعارض:
تعارض تنافي بين دو جعل است:دو دليل و يا دو مدلول
مثال:اكرم العلماء(موجبه كليه) لاتكرم الفساق(سالبه جزئيه)
· مدلول=محتوي=مفاد=مافهم من الكلام
· دلالت=به معناي حجيت= به معناي ظهور و ميزان برداشت (قطعي يا ظني)
اقسام تعارض:
1- تعارض ذاتي» تعارض وجودي » دو امر وجودي كه با هم قابل جمع نيستند» مانند احكام تكليفي
2- تعارض بالعرض»تعارض خارجي» خود قانون ها با هم تنافي ندارند و مشكل از اين است كه ما علم اجمالي به كذب احدهما داريم» تعارض به دليل مساله خارجي است» مانند وجوب نماز ظهر وجوب نماز جمعه .
1- تعارض غير مستقر»تعارض بدوي» تعارضي كه منجر به جمع عرفي مي شود و تعارضي است كه مدلول ها تنافي دارند،اما دلالت ها تنافي ندارند.
2- تعارض مستقر» تعارضي كه نيازمند مرجحات است و تعارضي است كه هم مدلول ها با هم تنافي دارند و هم دلالت ها.
تعريف تعارض:
· تعريف اصطلاحي» تنافي مدلول دو دليل به نحو تضاد يا تناقض(تعريف شيخ انصاري (رة))
· تعريف حقيقي» تنافي دليلين يا ادله به لحاظ مقام اثبات و دلالت(تعريف آخوند خراساني)
· تعريف شهيد صدر(ره)»تنافي دو دليل به لحاظ مدلول كه همان جعل است نه تنافي مدلول ها
*آخوند خراساني به تعريف شيخ انصاري(ره) اشكال وارد مي كند.
1- تعريف شيخ اعم است و شامل جمع عرفي مي شود و مانع اغيار نيست.
2- براي حل مشكل بايد تنافي بين مدلول ها به تنافي دليل در عالم اثبات و دلالت برگردانده شود تا مشكل حل شود.
· شهيد صدر(ره) هر دو تعريف را درست مي داند و معتقد است تعريف شيخ انصاري(ره) تعريف اصطلاحي تعارض است و تعريف آخوند تعريف حقيقي تعارض است.
· شهيد صدر(ره) تنافي را در سه جهت مي داند:
1- تنافي در جعل»»»تعارض
2-تنافي در مجعول»»» ورود
3- تنافي در امتثال»»» تزاحم
مرحوم بهبهاني تعارض را بين ادله اجتهادي(امارات) مي داند نه بين ادله فقاهتي (اصول عمليه).
تعارض در فقه:
در فقه تعارض:
1- بين دو روايت است»موضوعاً تعارض است» دو جعل با هم تنافي دارند و تنافي در جعل است و دو قانون با هم ناسازگار است.
2- بين دو اصل است» (مانند تعارض بين اصل طهارت با اصل استصحاب)»هيچ وقت دو اصل تعارض اصولي ندارند.
3- بين يك اصل و يك اماره»مانند تعارض بين دو اصل است كه تعارض اصولي نيست و اگر باشد دو صورت دارد:
الف) تعارض مجازي است» تعارض در نتيجه و اثر عملي است
ب)تعارض به اعتبار دليل حجيت آنها است
درس خارج اصول.استاد حبيب الله شعباني.
رفيعه المصطفي. تهران
فرق تزاحم امتثالي با تزاحم ملاكي:
· در تزاحم امتثالي ترتب مشكل را حل مي كند،بر خلاف تزاحم ملاكي كه مشكل با ترتب حل نمي شود.
· تزاحم امتثالي با تعارض تباين دارد ولي تزاحم ملاكي زير مجموعه تعارض است.
· درتزاحم امتثالي مشكل از جانب مكلف است و منشاء ايجاد آن عدم قدرت مكلف در اتيان همزمان دو عمل است اما در تزاحم ملاكي مشكل از جانب قانون و شارع است.
· قواعد حل تزاحم امتثالي به دست مكلف است و با قوانين عقلي و با ترتب حل مي شود اما قواعد حل تزاحم ملاكي به دست مولا است و مرجح بايد ترجيح بدهد.
· در تزاحم امتثالي دو حكم در مرحله جعل هيچ تنافي با هم ندارند اما در تزاحم امتثالي،امتثال يكي موجب انتفاءديگري مي شود.
خصوصيات تزاحم:
· متعلق يك حكم مقدمه وجود يك حكم ديگر است» غصب حرام است ،نجات غريق واجب است.
· تزاحم ناشي از وحدت وجودي دو متعلق است نه وحدت عنواني» هم غصب و هم نماز
· در تزاحم متعلق دو قانون با هم تلازم دارند» مثلاً رو به قبله نماز خواندن و پشت به فلان ستاره بودن
· تزاحم ناشي از تضاد متعلق هاست و متعلق دو حكم با هم تضاد دارند» نجات دو غريق
درس خارج اصول.استاد حبيب الله شعباني.
رفيعه المصطفي. تهران
تزاحم و انواع آن:
تزاحم:تنافي بين دو دليل است در مرحله اثبات.
هر وقت امكان فعليت و جعل هر دو حكم و لو به نحو ترتب وجود نداشته باشد سراغ تزاحم ملاكي مي رويم.
فرق تزاحم و تعارض:
1-تعارض در مرحله ثبوت است اما تزاحم در مرحله اثبات است.
2-تزاحم مشكل و خلل از جانب مكلف ايجاد شده اما در تعارض مشكل از قانون است.
3- قواعد حل تزاحم ملاكي به دست مولا است و مرجح ترجيح مي دهد .
شباهت تزاحم و تعارض:
هر دو تنافي بين دو دليل است . در هر دو بايد دو طرف داشته باشيم كه با هم تنافي داشته باشند،دو دليل و دو مدلول در دو روايت و يا صدر و ذيل يك روايت
انواع تزاحم:
1- تزاحم ملاكي(آمري)»»»تنافي در مقتضيات و ملاكات احكام در مقام تاثير است،تاثير در جعل و تاثير در مجعول
2- تزاحم حفظي»»»تزاحم حفظ قانون ها»»» توسعه دايره محركيت است» در تزاحم و اختلاط ملاكات انتخاب اهم ملاكات بر مكلف لازم است.تزاحم حفظي نيازمند تقليد است و از قرائن فهميده مي شود.شهيد صدر (ره) تزاحم حفظي را جمع بين حكم واقعي و حكم ظاهري مي داند.
3- تزاحم امتثالي(ماموري)»»» انتفاء يكي از دو دليل كه ناشي از عدم قدرت مكلف است»دو حكم به لحاظ جعل (قانون گذاري) تنافي ندارند و به نحو قضيه حقيقيه ثابت اندودر تزاحم امتثالي ،امتثال ها با هم قابل جمع نيست ، يكي را انجام مي دهيم و ديگري سالبه به انتفاء موضوع مي شود.
*تراحم به طور مطلق تزاحم امتثالي است
مراحل جعل حكم:
اقتضاء(مصالح و مفاسد)»انشاء( جعل قانون)»فعليت ( رسيدن حكم به مرحله بعث)» تنجز(رسيدن حكم و علم به مكلف و مرحله مسئوليت و عقوبت است و همان فعلي شدن تكليف است)
فرق تزاحم ملاكي با تزاحم حفظي:
تزاحم ملاكي قبل جعل قانون است اما تزاحم حفظي بعد جعل قانون است.
تزاحم امتثالي در 4 جاي اصول بحث مي شود:
1- ترتب
2- اجتماع امر و نهي
3- آخر باب تعادل و تراجي
4- ورود
مرجحات تزاحم:
1- متزاحم بدون بدل مقدم مي شود
2-متزاحم مضيق مقدم مي شود
3- متزاحم واجب فوري مقدم مي شود
4-فهم اولويت يكي از متزاحمين مثل حفظ جان به لحاظ مناسبت حكم و موضوع
5-متزاحمي كه وقت مختص دارد مقدم مي شود
6- متزاحم مشروط به قدرت عقلي مقدم بر مشروط به قدرت شرعي مي شود
7-مقدم بودن زمان
درس خارج اصول.استاد حبيب الله شعباني.
رفيعه المصطفي(س). تهران
شيوه هاي اجتهادي مرحوم شيخ انصاري(ره):
1-تحرير مساله و روشن شدن موضوع
مثلا در بحث غنا شيخ (ره)اول مساله غنا را تحرير و بررسي مي كند و موضوع را روشن مي كنند
2-ذكر ادله مربوط به بحث و بررسي و نقد ادله
-آيا در كتاب آيه اي مبني بر حرمت غنا وجود دارد
-آيه لهو الحديث شامل غنا مي شود
-روايت كشيدن صوت غنا شامل غنا مي شود
3-بررسي سير تحول فتوا
سير تطور غنا و فتواي آن:در چه زمان و مجلسي بوده،براي چه كسي بوده،هدف از آن چه بوده؟
برخي فقها قائل به حرمت هستند
برخي قائل به كراهت هستند
4-زمينه سازي براي اعمال اصل برائت در فرض نپرداختن قدماء در مساله و نبود دلايل كافي
شيخ قائل است در جايي كه فقط فتوا براي متاخرين باشد و دليل بر آن وجود نداشته باشد احتمال حكم به برائت بيشتر است.
5-مشخص كردن شهرت فتوائي در ميان قدماءو متاخرين در صورت وجود داشتن
شيخ انصاري(ره) معتقد است چون قدما فتوا داده اند و مشهور هم فتوا داده اند،به شهرت فتوائي عمل مي كنيم،البته برخي از فقها قائل به شهرت فتوايي نيستند مانند مرحوم خويي (ره)، شيخ انصاري(ره) در شهرت،قائل به حجيت شهرت قدما هستند.
6-بيان ادعاي احتمالي در مساله و خدشه در آن با تعيين موضوع
شيخ (ره) ادعاهاي احتمالي را بيان مي كند و با هدف تبيين مساله، ادعاها را بررسي و نقد مي كند.
7-نپرداختن به آراي فقهاي اهل سنت
البته شيخ انصاري(ره) گاهي بطور گذرا اشاره به آراي اهل سنت مي كند اما به طور مبسوط به آن نمي پردازد
8-توجه به آيات الاحكام در فرايند استدلال
شيخ انصاري(ره) هر آيه قرآن را به يك عنوان فقهي نمي چسباند،بلكه آيات الاحكام را جدا مي كند و در بحث روزه مثلاً به آن استدلال مي كند
9-بررسي درايي(متن+ سند) روايات
10- حل تعارض روايات
بررسي منشا تعارض بسار مهم است
11-ذكر اجماعات منقول از باب تاكيدو مويد بودن
شيخ از اجماع منقول به عنوان مويد و از باب تاكيد استفاده مي كنند؛و اجماع مدركي را قبول مي كنند نظر مرحوم فاضل هم همين هست.
12- واژه شناسي و تبيين معناي لغوي
تبيين معناي لغوي براي شيخ اصل اساسي است
-مثلا:غنا عبارتست از كشيدن صوت به صورت ايجاد ترجيع در صوت(فراز و فرود)
-كما عن المصباح مبادله مالٍ بمالٍ،استفاده از كتاب لغت مصباح المنير
شيخ وقتي مي خواهند حكم بدهند نظر نهايي خود را به لغت استناد مي دهند.
13-شيخ انصاري(ره) اگر مساله اي ا از مقنعه شيخ مفيد(ره) و يا النهايه شيخ طوسي(رة) نقل مي كند،معلوم مي شود اين مساله مستند روايي دارد.
14-هرچه شيخ انصاري (ره) از مبسوط نقل مي كند،آن فقه اجتهادي است و از قواعد كلي و قواعد فقهي استفاده كرده است.
15- هر چه شيخ انصاري(ره) از علامه حلي نقل مي كند معلوم مي شود كه در ميان متقدمان مطرح نبوده است.
16- شيخ انصاري (ره) شهرت را جابر ضعف سندي مي داند.
17- شيخ نظرات خود را با عبارت ( الانصاف) بيان مي كند و الانصاف دليل پنجم شيخ است.
درس خارج فقه استاد محمدي همداني.رفيعه المصطفي (س)تهران
مكاسب شيخ انصاري (ره):
شیخ مرتضی انصاری
مرتضی فرزند محمّد امین انصاری دزفولی(۱۲۱۴ق) از علمای شیعه در قرن 13 بود. نسب ایشان به (جابر بن عبدالله انصاری) از اصحاب پیامبر می رسد.
رسائل و مکاسب دو کتاب معروف ایشان است.ایشان بعد از صاحب جواهر مرجعیت عامه یافتند.ایشان نوآوری های زیادی را اول دراصول وبعد در فقه وارد کردند. شیخ انصاری را «خاتم الفقهاء و المجتهدین» لقب دادهاند.ایشان در سال 1281 ق در نجف اشرف وفات یافتند و در همانجا دفن شدند.
نوآوری های شیخ:
*برخی از نو آوری های اصولی شیخ عبارتست از:
-رد نظریه انسداد باب علم
- نظریه مصلحت سلوکیه
-نظریه حکومت و ورود استحکام بخشیدن و ایجاد تغییر در مباحث مربوط به حجج در اصول
*برخی ازنوآوری های فقهی شیخ(ره):
- جهت دادن فقه شیعی به سمت فقه معاملاتی، این در حالی است که قبل از شیخ فقه بیشتر ناظر به فقه عبادات بوده است.
-ارائه بحث مبسوط و گسترده در مورد بیع معاطات، بیع فضولی و انواع و اقسام خیارات معاملاتی
*کتاب مکاسب شامل سه بخش است:
1- مکاسب محرمه
2-کتاب البیع
3-کتاب الخیارات
*کتاب البیع شیخ انصاری (ره) شامل مباحث زیر است:
- بیع معاطاتی و صحت آن
- عقد بیع و مباحث الفاظ بیع
- شرط های عقد بیع مانند عربیت و تقدیم ایجاب بر قبول
- شرط های مربوط به خریدار و فروشنده مانند بالغ بودن ، قصد داشتن ،اختیار داشتن و مالک بودن و …
- بیع فضولی و صحت آن
- شرایط جنس مورد معامله و قیمت آن